περιβάλλον

Στη βιολογία, το σύνολο των συνθηκών στις οποίες διαβιούν οι οργανισμοί κατά τη διάρκεια του ζωικού κύκλου τους. Διακρίνουμε εξωτερικό π. (περιβάλλουσες συνθήκες) και εσωτερικό π. (συνθήκες λειτουργιών του οργανισμού). Οι σχέσεις μεταξύ οργανισμού και π. μελετώνται από την οικολογία· μπορούν να είναι φυσικής τάξης (θερμοκρασία, φως, ατμοσφαιρική πίεση), φυσικοχημικής (συγκέντρωση στο π. αλάτων, υδρογόνου, ανθρακικού οξέος, οξυγόνου κλπ.), βιολογικής (αμοιβαίες ανταλλαγές μεταξύ των συστατικών του φυτικού και ζωικού βασιλείου), ανθρωπολογικής (τροποποιήσεις του π., ως συνέπεια της δράσης του ανθρώπου για διάφορους σκοπούς). Οι οργανισμοί που περνούν ολόκληρη τη ζωή τους σ’ ένα μόνο περιβάλλον, αποτελούν τους «μονόβιους» που υποδιαιρούνται: στους «γειόβιους», αν ανήκουν στο χερσαίο περιβάλλον, το οποίο διακρίνεται σε επίγειο π. και υπόγειο π., ανάλογα με το αν οι οργανισμοί ζουν στο έδαφος ή στο εσωτερικό των επιφανειακών στρωμάτων του· στους «αλόβιους», αν το π. είναι θαλάσσιο, και στους «λιμνόβιους» αν το π. είναι το γλυκό νερό. Οι οργανισμοί με περισσότερα είδη ζωής κατατάσσονται στους «ετερόβιους» και υποδιαιρούνται βτους «ενδόβιους» (ενδοπαράσιτα) και «διπλόβιους» (αμφίβια). Στην ιστορία της βιολογίας, ο ρόλος που αποδίδεται στο π. αντιτασσόταν πάντοτε σ’ αυτόν που αποδίδεται σε κληρονομικούς ή γενετικούς προσδιοριστικούς παράγοντες· παρά τη διαφορετική όμως σημασία, που δίνεται ακόμα και σήμερα στον ένα ή στον άλλο από αυτόύς τους δύο παράγοντες, γίνεται γενικά αποδεκτό, ότι το σύνολο των χαρακτήρων ενός ζώντος οργανισμού εξαρτάται, εκτός από την κληρονομική καταβολή, και από το π. στο οποίο ζει. Ως προς τον άνθρωπο, οι κλασικοί γενετιστές σταματούν μόνο στις φυσικές όψεις του π. (διατροφή, βαθμός υγρασίας, θερμοκρασία της ατμόσφαιρας κλπ.), τις οποίες θεωρούν βασικές συνθήκες για τον οργανισμό, ενώ οι «περιβαλλοντολόγοι» επεκτείνουν τη σημασία του π. όχι μόνο σε φυσικές όψεις, αλλά και σε ψυχολογικές, όπως π.χ. τον τύπο της αγωγής που έχει δοθεί, τις πολιτιστικές, οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες, στις οποίες το άτομο ζει και αναπτύσσεται. Στον ψυχολογικό τομέα, ο Τζον Γουάτσον* θεωρείται ένας από τους πιο ορθόδοξους υποστηρικτές της καθοριστικής σημασίας του π., αλλά και η σχολή επίσης του Σίγκμουντ Φρόιντ* και του Ιβάν Παβλόφ* αποδίδουν στις σχέσεις του ατόμου με το π., στις διάφορες φάσεις της ανάπτυξής τους, την προέλευση μεγάλου μέρους της συμπεριφοράς του. περιβάλλοντος ρύπανση. Με τον όρο αυτό χαρακτηρίζεται η μόλυνση του φυσικού περιβάλλοντος από τη βιομηχανική δραστηριότητα, τα δημοτικά και οικιακά λύματα. Τα τελευταία χρόνια η ρ. του π. εξαιτίας της μεγάλης τεχνολογικής προόδου και της ραγδαίας βιομηχανικής ανάπτυξης, έχει πάρει επικίνδυνες και σε πολλές περιπτώσεις, καταστροφικές διαστάσεις για τη γήινη βιόσφαιρα. Διακρίνεται σε αστική και βιομηχανική, σε ρύπανση ατμόσφαιρας, νερού και εδάφους και τείνει να καταστρέψει την πανίδα και τη χλωρίδα της γης, τις θεμελιώδεις δηλαδή προϋποθέσεις της ζωής στον πλανήτη μας. Καθημερινά τεράστιες ποσότητες βιομηχανικών λυμάτων ρυπαίνουν ακτές και θάλασσες, νεκρώνουν το πλαγκτό, εξαφανίζουν πολλά είδη του φυσικού και του ζωικού βασιλείου και βάζουν σε κίνδυνο την υγεία των ανθρώπων, που έρχονται σε επαφή με τη θάλασσα. Χιλιάδες καμινάδες εργοστασίων εκλύουν σε 24ωρη βάση χιλιάδες τόννους δηλητηριωδών αερίων και σωματιδίων, κάνοντας ανυπόφορη τη ζωή εκατομμυρίων κατοίκων αστικών κέντρων, που επιπλέον ασφυκτιούν μέσα στις γιγάντιες και απάνθρωπες πόλεις του αιώνα μας. Από μόνες τους πάντως, η τεχνολογική πρόοδος και η βιομηχανική ανάπτυξη δεν αποτελούν την πηγή του κακού. Αυτό έχει σχέση με τις κερδοσκοπικές διαθέσεις των βιομηχάνων που αρνούνται να υποβληθούν στις δαπάνες της τοποθέτησης φίλτρων και συστημάτων βιολογικού και βιοχημικού, καθαρισμού των δηλητηριωδών αερίων και των λυμάτων που εκπέμπουν ή αποβάλλουν οι επιχειρήσεις τους. Η διάσωση του φυσικού περιβάλλοντος από τη ρύπανση και την καταστροφή αποτελεί σήμερα οξύτατο οικονομικό και κοινωνικοπολιτικό πρόβλημα και συνεγείρει εκατομμύρια ανθρώπους, οι οποίοι αγωνίζονται για την αποτροπή της καταστροφής του φυσικού περιβάλλοντος και την εξασφάλιση ανθρώπινων συνθηκών ζωής. Τα τελευταία χρόνια οι ελληνικές θάλασσες και οι ακτές μολύνονται επικίνδυνα από τα βιομηχανικά λύματα και τα απόβλητα των υπονόμων των μεγάλων πόλεων. Πολλές λουτροπόλεις έχουν κηρυχθεί απαγορευμένες για τους λουόμενους και πολλές ιχθυοπαραγωγές περιοχές έχουν εκτεθεί σε κίνδυνο. Ωστόσο η μεγαλύτερη απειλή από τη ρύπανση αιωρείται κυριολεκτικά πάνω από την Αθήνα, η οποία καλύπτεται συχνά από ένα τεράστιο σύννεφο αιθαλομίχλης, που είναι πλατύτερα γνωστό ως “νέφος”. Πρόκειται για φαινόμενο φωτοχημικής ρύπανσης που κατά κύριο λόγο προέρχεται από τη βιομηχανική ρύπανση αλλά και από τα καυσαέρια των αυτοκινήτων και των κεντρικών θερμάνσεων των πολυκατοικιών. Είναι χαρακτηριστικό ότι μέχρι τα μέσα του 1980 λειτουργούσαν στην περιοχή της Αθήνας 3.600 περίπου βιομηχανίες ή το 59% των βιομηχανιών όλης της χώρας. Το περίφημο νέφος, παρ’ όλο που προϋπήρχε με τη μορφή καφεκίτρινης συνεφιάς, εντοπίστηκε για πρώτη φορά στον ουρανό της Αθήνας το πρωί της 23ης Σεπτεμβρίου 1979 από το Πανελλήνιο Κέντρο Οικολογικών Ερευνών (ΠΑ.Κ.Ο.Ε.). Οι ειδικοί επιστήμονες το ονομάζουν “νέφος τύπου Λος Άντζελες” γιατί μοιάζει πολύ με το φωτοχημικό φαινόμενο που πρωτοπαρουσιάστηκε στις αρχές του 1940 στην πρωτεύουσα της Καλιφόρνιας. Την υφή του νέφους εκείνου ανακάλυψε ο χημικός Α.Τζ. Χάαγκεν Σμιτ ο οποίος, στη 10ετία του 1950, προσδιόρισε τον ρόλο του ηλιακού φωτός και των φωτοχημικών αντιδράσεων που συμβάλλουν στη δημιουργία του. Το νέφος ακολουθεί ένα κυκλικό πρότυπο 24 ωρών, αρχίζοντας κυρίως από εκπομπές διοξειδίου του αζώτου και υδρογονανθράκων στην ατμόσφαιρα. Το διοξείδιο του αζώτου απορροφά ηλιακή ενέργεια τόση όση χρειάζεται για να γίνουν οι αντιδράσεις των υδρογονανθράκων. Στη συνέχεια σημειώνονται απορρόφηση του ηλιακού φωτός που επιδρά στη φωτοδιάσπαση του αζώτου, κατανάλωση του διοξειδίου του αζώτου και ταυτόχρονη δημιουργία «οξειδωτικών», οξείδωση υδρογονανθράκων, από την οποία παράγεται μια μεγάλη ποικιλία βλαπτικών προϊόντων και διασκορπισμός των ρυπαντών. Καθώς, ώρα με την ώρα, προχωράει μια μέρα φορτωμένη φωτοχημικά αέρια, στην ατμόσφαιρα συσσωρεύονται όλο και μεγαλύτερες ποσότητες διοξειδίου του αζώτου και υδρογονανθράκων που είχαν εμφανιστεί πριν την ανατολή του ήλιου. Μόλις αρχίζει η ηλιακή ακτινοβολία επιταχύνονται οι αντιδράσεις του διοξειδίου του αζώτου με αποτέλεσμα να παράγεται σε υψηλό βαθμό αντιδραστικό ατομικό οξυγόνο που δημιουργεί μια σειρά από άλλες σοβαρές αντιδράσεις. Έτσι στην ατμόσφαιρα συσσωρεύονται διάφορες ουσίες, εξαιρετικά βλαπτικές για την υγεία των ανθρώπων. Οι ουσίες αυτές συνθέτουν ένα σύννεφο σε χρώμα σκουριάς, το γνωστό μας πια φωτοχημικό νέφος. Το νέφος κάποτε χάνει τη μορφή της ενιαίας αέριας μάζας αλλά το ίδιο ποτέ δεν χάνεται όσο το τροφοδοτούν οι βιομηχανίες και τα αυτοκίνητα. Δεν χάνεται αλλά διαλύεται στον αέρα. Όταν όμως επικρατούν άπνοια, υγρασία, ηλιοφάνεια και αναστροφή θερμοκρασίας, τότε οι ρυπαντικές ουσίες που εκπέμπονται από τις διάφορες πηγές παγιδεύονται στην ατμόσφαιρα, δέχονται αλληλοεπιδράσεις και σχηματίζουν νέφος. Είναι γνωστό πως όσο πιο ψηλά βρισκόμαστε από την επιφάνεια της γης τόσο πιο χαμηλή είναι και η θερμοκρασία. Συχνά όμως παρατηρείται το μετεωρολογικό φαινόμενο, σ’ ένα ορισμένο ύψος, αντί να κατεβαίνει η θερμοκρασία να ανεβαίνει. Με άλλα λόγια γίνεται θερμοκρασιακή αναστροφή, με αποτέλεσμα οι ρυπαντικές ουσίες να παγιδεύονται στο στρώμα του αέρα που είναι ανάμεσα στο έδαφος και στη βάση της αναστροφής, αφού ο ρυπαρός αέρας φτάνει στο στρώμα της αναστροφής, ψυχρότερος καθώς είναι από το στρώμα που τον περιβάλλει, και κατεβαίνει προς το έδαφος χωρίς να διασκορπιστεί στα ανώτερα ύψη. Το νέφος έχει σοβαρές επιπτώσεις στην υγεία των ανθρώπων. Το μονοξείδιο του άνθρακα δεσμεύει την αιμοσφαιρίνη και εμποδίζει την οξυγόνωση των oστών, τόσο ώστε να δυσκολεύεται η αναπνοή, να προκαλούνται εύκολη κόπωση, δύσπνοια, κεφαλαλγία, ίλιγγοι, διαταραχές στην όραση και κρίσεις. Τελευταίο στάδιο είναι η απώλεια της συνείδησης, διαλείποντες σπασμοί και, σε πολύ μεγάλες συγκεντρώσεις, καταστολή της αναπνευστικής λειτουργίας. Το διοξείδιο του θείου και τα αιωρούμενα σωματίδια, σε συγκεντρώσεις από 80-100 μικρογραμμάρια στο κυβικό μέτρο αέρα, είναι δυνατόν να προκαλέσουν και τον θάνατο σε ανθρώπους πάνω από 50 χρονών. Ο μόλυβδος δημιουργεί αναιμία, εγκεφαλίτιδες, πνευματική καθυστέρηση, διανοητικές διαταραχές κλπ. Τέλος μερικοί υδρογονάνθρακες θεωρούνται πάρα πολύ επικίνδυνοι. Μία από τις επιπτώσεις τους είναι και ο καρκίνος. Σύμφωνα με στοιχεία που έχουν ληφθεί από το Νοσοκομείο Πνευμονικών Παθήσεων «Η Σωτηρία», από τις 23.9. έως τις 28.9.79 και από τις 15 ως τις 19.10.79 που το φωτοχημικό νέφος είχε καλύψει την Αθήνα οι εισαγωγές ανθρώπων σε νοσοκομεία είχαν σχεδόν τριπλασιαστεί. Σύμφωνα με την Εθνική Έκθεση που υποβλήθηκε από την ελληνική αντιπροσωπεία στη Διεθνή Διάσκεψη του OHE για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη (1992), τα κυριότερα προβλήματα που συνδέονται με το περιβάλλον στην Ελλάδα είναι: Ατμοσφαιρική ρύπανση, ρύπανση υδάτων, στερεά απόβλητα, εξάντληση του εδάφους, πυρκαγιές, η απειλή της βιολογικής ποικιλίας και των φυσικών αποθεμάτων και η ηχητική ρύπανση. Διεθνής Διάσκεψη του Pίο. Αντιπρόσωποι από 175 κράτη συναντήθηκαν στο Pίο Ντε Τζανέιρο της Βραζιλίας, από 3-14 Ιουνίου του 1992, στη Διεθνή Διάσκεψη του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη (UNCED) και συζήτησαν όλα τα περιβαλλοντικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι διάφορες χώρες με στόχο «τη σωτηρία της Γης». Η προετοιμασία της Διάσκεψης κράτησε 2 χρόνια και οι προτάσεις που παρουσιάστηκαν –χωρίς να γίνουν όλες τελικά δεκτές– ήταν σημαντικές. Οι αντιπρόσωποι κατέληξαν στις εξής συμφωνίες: Πλαίσιο συμφωνίας για τις κλιματολογικές αλλαγές· περιλαμβάνει προσχέδιο συνθήκης για την καταπολέμηση του φαινομένου του θερμοκηπίου με τη μείωση των εκπομπών αερίων που το προκαλούν.Συμφωνία για τη Βιολογική Ποικιλία· συνθήκη για την προστασία των φυτικών και ζωικών ειδών (δεν έγινε δεκτή από τις Ηνωμένες Πολιτείες). Διακήρυξη του Ρίο για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη· αποτελεί δέσμη αρχών που περιγράφουν τα δικαιώματα και τις ευθύνες των κρατών σχετικά με το περιβάλλον. Ατζέντα 21· πρόκειται για ένα πολυσέλιδο κείμενο (900 σελίδες), που αποτελεί Οδηγό Δράσης για κυβερνήσεις, αναπτυξιακούς φορείς και οργανώσεις σε όλους τους τομείς που επηρεάζουν τις σχέσεις μεταξύ περιβάλλοντος και οικονομίας. Απόφαση για τη δημιουργία επιτροπής του OHE για τη «συγκροτημένη ανάπτυξη». Προσχέδιο συμφωνίας για την καταπολέμηση της εξάπλωσης των ερήμων. Σύγκληση Διάσκεψης για την υπερεκμετάλλευση των αλιευτικών αποθεμάτων. Από τις προσπάθειες καθαρισμού της πετρελαιοκηλίδας, που δημιουργήθηκε από το ναυάγιο του δεξαμενόπλοιου Πρεστίζ, στις ακτές της βορειοδυτικής Ισπανίας. Ta εργοστάσια αλλοιώνουν δυσμενώς το περιβάλλον και τις συνθήκες ζωής. Παράδειγμα, τα διυλιστήρια πετρελαίου.

* * *

το

1. το σύνολο τών γεωγραφικών και φυσικών και, προκειμένου για τον άνθρωπο, και κοινωνικών και οικογενειακών συνθηκών μέσα στις οποίες γεννιέται, ζει και διαπλάσσεται κανείς (α. «φυσικό περιβάλλον» β. «κοινωνικό περιβάλλον» γ. «πολιτιστικό περιβάλλον)

2. (κοινων.) ο χώρος στον οποίο ζουν οι άνθρωποι και κυρίως οι φυσικές, υγιεινές, πολιτιστικές, κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες κάτω από τις οποίες διαβιούν ως άτομα και ως κοινωνικές ομάδες

3. βιολ. ο χώρος μέσα στον οποίο βρίσκονται τα κύτταρα ή οι ζώντες οργανισμοί και μαζί με τον οποίο τα έμβια όντα πραγματοποιούν σταθερές ανταλλαγές ύλης ή ενέργειας, με αποτέλεσμα την εξάρτησή τους από αυτό

4. οικολ. το σύνολο τών αβιοτικών και βιοτικών παραγόντων που αλληλεπιδρούν με τους οργανισμούς, δηλ. το σύνολο τών συνθηκών που επικρατούν στον χώρο στον οποίο βρίσκεται ένας οργανισμός, έτσι ώστε, υπό την ευρεία έννοια τής λέξης, το περιβάλλον αντιστοιχεί σε όλες τις επιδράσεις οι οποίες δεν προέρχονται από τα γονίδια, είναι αποτέλεσμα φυσικών αλληλεπιδράσεων, όπως τού φωτός, τής θερμοκρασίας, τού νερού, τής πίεσης, τών αερίων, καθώς και βιολογικών παραγόντων, όπως λ.χ. ατόμων τού ίδιου είδους, στις διάφορες περιοχές τής γης, δρα από την γονιμοποίηση ώς τον θάνατο και ασκεί σημαντική επίδραση στον οργανισμό

5. καθετί που βρίσκεται γύρω από κάτι

6. ο περίγυρος

7. (καλλ. τεχν.) έργο αποτελούμενο από σύνολο διαφόρων στοιχείων διατεταγμένων σε χώρο τρισδιάστατο στον οποίο ο θεατής μπορεί να εισχωρήσει ή να τόν διατρέξει, δεχόμενος κάθε είδους ερεθίσματα: οπτικά, ακουστικά, κινητικά, απτικά κ.ά.

7. φρ. α) «εξωτερικό περιβάλλον»

βιολ. το περιβάλλον που έρχεται σε επαφή με το περίβλημα τού ζωντανού οργανισμού, αλλά δεν εισχωρεί στις κοιλότητές του, όπως είναι ο ατμοσφαιρικός αέρας για τα πτηνά ή τα έντομα, το νερό για τα ψάρια, το έδαφος για τα σκουλήκια τής γης ή τις ρίζες, και χαρακτηρίζεται σε μια δεδομένη στιγμή από διάφορους παράγοντες που τό αποτελούν, βραχυπρόθεσμα από την θερμοκρασία, την πίεση, την σύσταση και μακροπρόθεσμα από την σταθερότητα του ή την περιοδική ή τυχαία ποικιλία του

β) «εσωτερικό περιβάλλον»

βιολ. το περιβάλλον μέσα στο οποίο βρίσκονται τα κύτταρα τών ανώτερων ζώων, δηλ. το σύνολο τών χυμών τού σώματος, όπως είναι το αίμα, η λέμφος κ.ά., μέσα στους οποίους βρίσκονται τα κύτταρα τών ζωντανών οργανισμών

γ) «κοιλωματικό περιβάλλον»

βιολ. το σύνολο τών κοιλοτήτων τού σώματος που αποτελούν περιβάλλον για πολλά ενδοπαράσιτα

δ) «περιβάλλον εργασίας» — το σύνολο τών φυσικών τεχνητών και ψυχολογικών συνθηκών που επικρατούν στους χώρους εργασίας

ε) «γλωσσικό περιβάλλον» — το φώνημα, το μόρφημα, η λέξη ή άλλο στοιχείο που προηγείται ενός άλλου καθώς και εκείνο που ακολουθεί σε δεδομένο τμήμα φωνούμενου λόγου, όπως λ.χ. τα στοιχεία Χ και Ψ αποτελούν το περιβάλλον τού στοιχείου Ν, εφόσον υπάρχει σε αλυσίδα λόγου η ακολουθία Χ-Ν-Ψ

στ) «θεωρία τού περιβάλλοντος»

βιολ. θεωρία σύμφωνα με την οποία οι εξωτερικές συνθήκες ασκούν σημαντική επίδραση σε έναν οργανισμό, ο οποίος, τοποθετούμενος μέσα στις νέες συνθήκες και προκειμένου να ανταποκριθεί σε αυτές με φυσιολογικές μεταβολές που μπορεί να συνοδεύονται ή όχι και από μορφολογικές μεταβολές, παρουσιάζει ρυθμιστική προσαρμογή που εκδηλώνεται με την μορφή χρήσιμων και ατομικών αντιδράσεων στις μεταβολές τών εξωτερικών παραγόντων

ζ) «δίκαιο περιβάλλοντος» (νομ.) το σύνολο τών νομικών διατάξεων που οριοθετούν την επιτρεπτή, σε αναφορά προς το περιβάλλον, ανθρώπινη δράση, την δράση δηλ. εκείνη τού ατομικώς ή συλλογικώς δρώντος ανθρώπου, η οποία, είτε ενδυναμώνει είτε, πάντως, δεν αποδυναμώνει κρίσιμα τους όρους ισορροπίας τών θετικών για την ζωή, στο σύνολό της, στοιχείων τού περιβάλλοντος, ενώ ως περιβάλλον θεωρείται στην προκειμένη περίπτωση καθετί που περιβάλλει τον άνθρωπο, είτε ως προδεδομένο στοιχείο τού αντικειμενικού, μη ανθρώπινου κόσμου, είτε ως στοιχείο παράγωγο τής ανθρώπινης δράσης και το οποίο διακρίνεται ειδικότερα σε φυσικό, ανόργανο και οργανικό, φυτικό και ζωικό, γήινο και κοσμικό, και ανθρωπογενές, όπως είναι οι οικισμοί, εγγειοβελτιωτικά έργα, τα συγκοινωνιακά δίκτυο, οι τηλεπικοινωνιακές διασυνδέσεις, οι βιομηχανικές μονάδες και τα βιομηχανικά σύνολα.

[ΕΤΥΜΟΛ. Ουσιαστικοποιημένος τ. τού ουδ. τής μτχ. τού περιβάλλω].